خواجه‌ی سرشناس تاریخ ایران!

در طول تاریخ غنی ایران بزرگ، چه در دوران باستان و چه در دوران اسلامی، مردان و زنانی می‌زیسته‌اند، که به این خاک خدمت کرده و درخشیده‌اند. نظامیان، دانش‌مندان، پزشکان، شاعران، نویسندگان و بسیاری دیگر که برخی با دلاوری‌های‌شان حافظ خاک و تمامیت ارضی این مرزوبوم بوده و برخی نیز با روشن‌فکری و دانش والای خود، فرهنگ غنی ایرانی را از حوادث مختلف تاریخی، مصون نگه داشته‌اند. 28 مهرماه، مصادف است با درگذشت دو دانش‌مند ایرانی که پس از گذشت حدود 10 قرن، نام و آوازه‌شان نه‌تنها در ایران، که در جهان پیچیده است؛ محمدزکریا رازی و خواجه نظام‌الملک توسی.

در این نوشته، با وزیری آشنا خواهید شد که با سیاست و کیاست، در طول حدود 30 سال، ایران را به اوج قدرت رساند.

خواجه نظام‌الملک توسی، وزیر نیرومند سلجوقیان!

ابوعلی حسن پسر ابوالحسن علی پسر اسحاق پسر عباس توسی که همه با نام خواجه نظام‌الملک توسی او را می‌شناسند، از چهره‌های برجسته‌ی تاریخ ایران در دوره‌ی اسلامی‌ست. او در سال 397 خورشیدی در روستای نوغانِ توس زاده شد. پدرش یکی از دولت‌مردان عصر سلطان‌محمود غزنوی بود. خواجه پس از شکست سلطان‌مسعود غزنوی از طغرل‌بیگ سلجوقی در نبرد دندانقان (8 خرداد 419)، به دستگاه سلجوقیان پیوست. پس از آن، مورد آزار و اذیت استادش، ابوعلی‌بن‌شاذان قرار گرفت و به همین علت به مرو رفت. آن‌جا به مدت ده سال در دستگاه چغری‌بیگ (برادر طغرل‌بیگ، موسس دودمان سلجوقیان) خدمت کرد. پس از مرگ طغرل، چون او پسری نداشت، اَلب‌ارسلان (پسر چغری‌بیگ) به حکومت رسید. اَلب‌ارسلان، عمیدالملک کُندُری را از وزارت برکنار کرد و خواجه را به جای او نشاند. گفته‌اند که خواجه نظام‌الملک، الب‌ارسلان را برای برکناری عمیدالملک، تحریک کرده است. خواجه در طول حدود 30 سال وزارت مقتدرانه در دستگاه الب‌ارسلان و ملک‌شاه سلجوقی، خدمات بسیاری به ایران و جهان روا داشت و سلجوقیان نیز در دوره‌ی وزارت او، به اوج قدرت رسیدند. خواجه به امور نظامی امپراتوری سلجوقی نیز سامان بخشید. او خود در بعضی از جنگ‌ها شرکت می‌کرد. نتیجه‌ی این تلاش‌ها، پهناوری سرزمین ایران در زمان سلجوقیان بود که از کاشغر در شرق تا دریای مدیترانه در غرب را در بر می‌گرفت. خواجه همچنین در زمینه‌های علمی فعالیت داشت و در تنظیم تقویم جلالی، با خیام نیشابوری همکاری می‌کرد. او پیرو مذهب سنی شافعی بود و به این مذهب سخت دل‌بستگی داشت.

خواجه نظام‌الملک، مدارسی را تاسیس کرد که بعدها به نام او، «نظامیه» نام گرفت. مدارسی که برخی آن را پایه و اساس دانشگاه‌های امروزی می‌دانند. این مدارس در شهرهای بزرگ آن دوران مانند بغداد، نیشابور، اصفهان، هرات، بلخ، مرو، موصل و بصره تاسیس شد. در مدارس نظامیه، دروس فقه، حدیث، تفسیر، علوم ادبی، ریاضیات، طب، حکمت و... تدریس می‌شد. کسانی که در این مدارس تحصیل و تدریس می‌کردند، هر یک دارای حجره‌ای جداگانه بوده و مقرری ماهیانه دریافت می‌کردند. همچنین هر یک از این مدارس در شهرهای گوناگون، دارای کتاب‌خانه‌ای بزرگ و معتبر بود.

از استادان بزرگ این مدارس، امام‌الحرمین جوینی و ابوالحسن واحدی را می‌توان نام برد. امام‌الحرمین در طول حدود 20 سال تدریس در نظامیه‌ی نیشابور، شاگردانی مانند امام‌محمد غزالی، فیلسوف و صوفی مشهور را تربیت کرد. از دیگر فارغ‌التحصیلان نظامیه‌ها، می‌توان به سعدی شیرازی، قطب‌الدین شیرازی، عطار نیشابوری، حکیم عمرخیام، شهاب‌الدین عمر سهروردی و اوحدالدین انوری اشاره کرد. بعدها به تقلید از خواجه نظام‌الملک، مدارس زیادی توسط وزیران مختلف تاسیس شد، اما هیچ‌کدام به گستردگی مدارس نظامیه نبودند.

خواجه نظام‌الملک توسی را به عنوان یک نویسنده نیز می‌شناسند. کتاب او، «سیرالملوک» نام دارد و از متون مهم تاریخی و ادبی سده‌ی پنجم هجری‌ست که به نثری ساده، اما محکم و ادبی نوشته شده است. در تمام نسخه‌های خطی و در اغلب کتاب‌های تاریخی، نام سیرالملوک قید شده و نام سیاست‌نامه که در زمان‌های اخیر رواج یافته است، اصالت ندارد. این کتاب مشتمل بر موضوعات حکومتی، سیاسی و اجتماعی دوره‌ی سلجوقیان است و در آن، مطالبی درباره‌ی وضع حکومت، سازمان اداری، طبقات اجتماعی و آداب و رسوم آن روزگار نوشته شده است. شیوه‌ی نگارش کتاب، بسیار ساده و روان است و کسی که به سبک نوشتاری کهن هم خو نداشته باشد، می‌تواند مفهوم مطالب را دریابد.

دلیل تالیف کتاب این‌گونه است که ملک‌شاه سلجوقی در اواخر سلطنت خود، از چند تن از وزیران خود خواست که در باب کشورداری و رسوم پادشاهان گذشته‌ی سلجوقی، همچنین کیفیت امور جاری مملکت و کمبودها تفکر کرده و دریافت‌های خود را بنویسند تا پادشاه برای رفع آن‌ها اقدام کند. همه‌ی وزیران نوشتند و ملک‌شاه، نوشته‌ی خواجه را بهتر پسندید و او را مامور اتمام آن کار کرد. این کتاب ابتدا 39 باب داشت، اما 11 باب دیگر نیز در ادامه به آن افزوده شد و به 50 باب رسید. خواجه پس از اتمام کتاب، آن را به محمد مغربی (کاتب خصوصی ملک‌شاه) سپرد و او کتاب را در دوره‌ی سلطنت محمدبن‌ملک‌شاه، منتشر کرد. به اعتقاد مجتبی مینوی، حتی اولین نسخه‌ای که توسط محمد مغربی منتشر شد هم عاری از دخل و تصرف نبوده و تا زمان حاضر، کاتبان هرچه توانسته‌اند، آن را تغییر داده‌اند.

علاوه بر سیرالملوک، دو نوشته‌ی دیگر نیز از خواجه نظام‌الملک به جا مانده است که به نام «وصایای نظام‌الملک» معروف‌اند. یکی دارای پند و اندرزهای دینی و اخلاقی‌ست و دیگری، شامل روش حکومت و اداره‌ی امور مردم می‌شود. مخاطب این دو نوشته، فخرالملک و مویدالملک، پسران خواجه هستند.

یکی دیگر از موارد قابل‌توجه در مورد خواجه نظام‌الملک، داستان «سه یار دبستانی» می‌باشد. طبق این داستان، خواجه نظام‌الملک، حکیم عمرخیام (شاعر بزرگ) و حسن صباح (پایه‌گذار دولت اسماعیلیان) در کودکی در یک مکتب‌خانه در شهر نیشابور درس می‌خواندند و با هم دوست بودند. آن‌ها با هم پیمان می‌بندند و سوگند یاد می‌کنند که در آینده، هر یک از آن‌ها که زودتر به مقام و منزلتی رسید، دست دو فرد دیگر را نیز بگیرد. از میان آنان، خواجه زودتر از همه به موقعیتی دست یافت و به عهد خود وفا کرد. او برای خیام جیره‌ای دائمی از خزانه‌ی نیشابور تعیین کرد و حسن صباح را نیز به دربار سلجوقی معرفی نمود. البته این داستان، با توجه به اختلاف سنی این سه نفر، بیشتر به افسانه می‌ماند تا واقعیت. خواجه نظام الملک در سال 397 خورشیدی، عمرخیام در 427 خورشیدی و حسن صباح نیز در 429 خورشیدی زاده شده‌اند.

در واپسین سال‌های سلطنت ملک‌شاه سلجوقی، بین او و خواجه اختلاف افتاد. این اختلافات در نهایت موجب برکناری خواجه از وزارت و سپس مرگ مشکوک او شد. خواجه در 28 مهر 471، در حالی که با اردوی شاهی از اصفهان به بغداد می‌رفت، در حوالی بروجرد با ضربه‌ی کاردی بر سینه‌اش کشته شد. قاتل او، بوطاهر ارانی نام داشت و در زمان قتل خواجه، لباس صوفیان را پوشیده بود. برخی گفته‌اند که خواجه به دست فداییان اسماعیلیه و مریدان حسن صباح کشته شد. گروهی نیز قتل وی را به گردن ملک‌شاه انداختند و چون ملک‌شاه 35 روز بعد در بغداد و به شکلی مرموز درگذشت، عده‌ای گفتند که غلامان نظامیه به انتقام قتل خواجه، ملک‌شاه را مسموم کرده‌اند. عده‌ای دیگر نیز ترکان‌خاتون (همسر ملک‌شاه) را سبب قتل خواجه دانستند. زیرا خواجه با ولیعهدی پسر او مخالف بود. پیکر خواجه را پس از مرگ، به اصفهان منتقل کرده و دفن نمودند. آرامگاه خواجه نظام‌الملک، اکنون در محله‌ی احمدآباد اصفهان قرار دارد و در تاریخ 15 دی‌ماه 1310، با شماره‌ی 99 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

نویسنده: مهدی فتاحی

© دبیرخانه‌ی انجمن معرفی و حفظ آثار و بناهای تاریخی شهرستان گراش

 

منابع

- شعار، جعفر و روان‌پور، نرگس، گزیده‌ای از سیاست‌نامه و قابوس‌نامه، انتشارات دانشگاه پیام‌نور، تابستان 1380.

- تاریخ ایران و جهان 1، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، چاپ پانزده‌اُم، 1393.

- تاریخ ادبیات ایران و جهان 1، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، 1392.

- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه‌ی دهخدا.

- صفحات مختلف دانش‌نامه‌ی ویکی‌پدیا، www.wikipedia.org.

قرارداد 1907 را بهتر بشناسیم!

با گرامی‌داشت یاد و خاطره‌ی شهیدان رجایی و باهنر در سالروز انفجار دفتر نخست‌وزیری و شهادت آن دو شهید والامقام در 8 شهریور 1360، به موضوعی می‌پردازیم که 108 سال پیش در چنین روزی (8 شهریور 1286، 31 آگوست 1907) اتفاق افتاد و کم‌تر به آن توجه شده است. قراردادی ننگین به نام «قرارداد 1907 سن‌پترزبورگ» که از جانب روسیه و انگلستان، به ایران تحمیل شد. همه‌ی ما کمابیش در مورد آن شنیده‌ایم؛ امید است با مطالعه‌ی این نوشته، بیش‌تر آن را بشناسیم.

 

قرارداد 1907 سن‌پترزبورگ، چپاول ایران!

موقعیت استراتژیک جغرافیایی ایران بزرگ، همواره در طول تاریخ چشم طمع دولت‌های جهان را به خود دوخته است. این موقعیت باعث جلب‌نظر دولت‌های دیگر به ایران شده و آن‌ها را به‌ناچار خواهان برقراری مناسبات و مبادلات سیاسی، نظامی، اقتصادی و تجاری با دولت‌مردان ایران کرده است.

روی کار آمدن دودمان قاجار در ایران، هم‌زمان بود با تحولات عظیم جهانی و ظهور رجال تاثیرگذار سیاسی و علمی در اروپا. در اوایل سده‌ی نوزده‌اُم و پس از امضای معاهده‌ی گلستان (25 اکتبر 1813)، رقابت‌های سیاسی و نظامی دو امپراتوری بزرگ روسیه و انگلستان در آسیای مرکزی آغاز شد که تا انقلاب اکتبر 1917 روسیه ادامه یافت. این رقابت‌ها، به «بازی بزرگ» معروف است. یکی از زمین‌های این بازی بزرگ، ایران بود. انگلستان، ایران را به عنوان سپری برای دفاع از هند قلمداد می‌کرد و روسیه نیز از سویی به ثروت‌های طبیعی سرزمین ایران چشم دوخته بود و از سویی دیگر نیز می‌خواست با تحت سلطه درآوردن ایران، به آب‌های آزاد جنوب دست پیدا کند. نتیجه‌ی این طمع‌ورزی‌ها، نفوذ انگلستان از جنوب و روسیه از شمال بود که ایران را به صحنه‌ی رقابت‌ها و درگیری‌های این دو دولت مبدل می‌ساخت.

این دو دولت همواره بر سر منافع‌شان در ایران با هم اختلاف‌نظر داشتند. انگلیسی‌ها تقریبا از حدود سال 1901 سعی داشتند روس‌ها را پای میز مذاکره بکشانند. لنزداون (Lansdowne)، وزیر امور خارجه‌ی انگلستان، در 1901 در گفتگو با سفیر روسیه، پیشنهاد تقسیم ایران را مطرح کرد؛ اما روس‌ها که نمی‌خواستند در منافع‌شان با انگلستان سهیم شوند، پیشنهاد لنزداون را رد کردند. انگلستان برای وادار کردن روسیه به مذاکره و تقسیم ایران، دست به اقداماتی زد. از جمله آن‌که در 1902، قراردادی را با ژاپن به امضا رساند و ژاپن با اتکا به همین قرارداد، در 1904 به روسیه حمله کرد. شکست روسیه در این جنگ، تلفات داخلی و خارجی سنگینی را به بار آورد.

روسیه پس از شکست از ژاپن و در حالی که درگیر انقلاب داخلی نیز بود، تصمیم گرفت برای بقای خود، برخی از مشکلاتی که با انگلستان داشت را حل نماید. در همین راستا، الکساندر ایزولسکی (Alexander Izvolsky) که خواهان توافق با انگلستان بود، سکان وزارت امور خارجه‌ی روسیه را به دست گرفت. او در نخستین اقدام خود، الکسی اشپایر (Alexey Shpeyer) – که از مخالفان سرسخت انگلستان بود – را از سمت کاردار سفارت روسیه در تهران برکنار کرد و نیکولاس هارتویگ (Nicholas Hartwig) را به جای او نشاند تا بدین‌گونه حسن‌نیت خود را به انگلیسی‌ها ثابت کند.

در این دوران، امپراتوری آلمان نیز سربرآورده بود و انگلستان، روسیه و فرانسه که رقیب تازه و دشمن مشترکی یافته بودند، تصمیم گرفتند هرچه زودتر اختلافات میان خود را حل کرده و در مقابل آلمان، با هم متحد شوند. در همین راستا، فرانسه و انگلستان در 1904 اختلافات خود بر سر شمال آفریقا را با تقسیم آن نواحی میان خود، حل کردند و نهایتا در 31 آگوست 1907، برابر با 8 شهریور 1286، با میانجی‌گری فرانسه و در شهر سن‌پترزبورگ روسیه، با امضای «قرارداد 1907 سن‌پترزبورگ» بین الکساندر ایزولسکی، وزیر امور خارجه‌ی روسیه، و آرتور نیکولسون (Arthur Nicolson)، سفیر انگلستان در روسیه، اختلافات این دو دولت در آسیا نیز حل شد. موضوع این قرارداد، حل اختلافات در تبت، افغانستان و ایران بود. البته پس از انقلاب 1917 بلشویک‌ها (Bolsheviks) در روسیه و افشای رازهای محرمانه‌ی نظام سابق، مشخص شد که تقسیم امپراتوری عثمانی نیز از موضوعات قرارداد بوده است.

بخش‌های مربوط به ایران در این قرارداد، شامل یک مقدمه و پنج فصل بود. طبق این قرارداد که یکی از مهم‌ترین وقایع اوایل سده‌‌ی بیست‌اُم در تاریخ ایران به شمار می‌رود، ایران به سه قسمت تقسیم شد. قسمت اول حوزه‌ی نفوذ روسیه بود که مناطق شمالیِ خطی فرضی که از قصرشیرین، اصفهان، یزد و خواف می‌گذشت و به نقطه‌ی مشترک مرزی ایران، افغانستان و روسیه می‌رسید را در بر می‌گرفت. این منطقه از لحاظ تجاری اهمیت فراوانی داشت و شامل شهرهای بزرگ و مهمی چون تهران، تبریز، رشت، قزوین، مشهد، گرگان و... بود. قسمت دوم حوزه‌ی نفود انگلستان بود. این قسمت که در جنوب‌شرق ایران واقع می‌شد، مناطق شرقیِ خطی فرضی که از بندرعباس، کرمان و بیرجند می‌گذشت و به مرز افغانستان می‌رسید را شامل می‌شد. این منطقه، دارای ارزش سوق‌الجیشی بسیاری برای دفاع از هند بود. قسمت سوم نیز «منطقه‌ی بی‌طرف» نام گرفت که شامل ایالات فارس، خوزستان، لرستان و برخی مناطق دیگر می‌شد. البته این منطقه‌ی بی‌طرف نیز با شروع جنگ جهانی اول و به بهانه‌ی مبارزه با امپراتوری عثمانی، به اشغال نظامی انگلستان و روسیه درآمد.

مذاکرات بین انگلستان و روسیه، پیش از انقلاب مشروطه‌ی ایران آغاز شده بود؛ اما امضای قرارداد در دوران مشروطه صورت گرفت. جامعه و حاکمیت ایران که سرگرم جریان مشروطه بود، به کلی از مذاکرات مهم سن‌پترزبورگ غافل ماند و در جلساتی که بر سر تقسیم ایران تصمیم‌گیری می‌شد، نماینده‌ای از ایران حضور نداشت! هرچند روزنامه‌ی حبل‌المتین در کلکته و تهران، با چاپ مقالاتی، امضای چنین قراردادی را قریب‌الوقوع می‌دانست، اما اهمیت موضوع و تاثیر آن بر استقلال و تمامیت ارضی ایران، برای مردم روشن نبود. کشته شدن اتابک‌اعظم در 8 شهریور 1286 (دقیقا روز امضای قرارداد) سنگ بزرگی را از سر راه مشروطه برداشت، اما با امضای این قرارداد، سنگ دیگری بر سر راه مشروطه قرار گرفت.

 8 مهر 1286، امضای این قرارداد به اطلاع وزارت امور خارجه‌ی ایران رسید و اسپرینگ رایس (Spring Rice) وزیرمختار انگلستان در ایران، متن فرانسوی و ترجمه‌ی فارسی آن را برای محمدعلی‌خان علاءالسلطنه، وزیر امور خارجه‌ی ایران، فرستاد. دو روز بعد، در 10اُم مهر، متن قرارداد در مجلس شورای ملی قرائت شد؛ نمایندگان مجلس، به اتفاق آرا آن را بی‌ارزش خوانده و اعلام کردند که به آن عمل نخواهند کرد. در 10اُم آبان همان سال، دولت ایران طی یادداشتی به روسیه و انگلستان، قرارداد را بی‌ارزش قلمداد کرده و خود را مطلقا مصون و آزاد دانست؛ اما حاکمیت ایران در آن دوران ضعیف‌تر از آن بود که بتواند از اجرای این قرارداد جلوگیری کند!

قرارداد 1907 سن‌پترزبورگ، در شرایطی امضا شد که انگلستان در اقتدار به سر می‌برد، روسیه در جنگ شکست خورده و درگیر انقلاب داخلی نیز بود و در ایران هم انقلاب مشروطه جریان داشت. پس از قرارداد، مطبوعات جهان، صراحتا انگلستان را پیروز مذاکرات دانستند و به تجزیه‌ی خاک ایران که ماهیت اصلی قرارداد بود اشاره کردند. به اعتقاد کسروی، اگر جنگ جهانی اول در سال 1914 شروع نمی‌شد و همچنین انقلاب بلشویک‌ها در روسیه وقوع نمی‌یافت، خدا می‌داند چه گزندهایی از این قرارداد به ایران می‌رسید!

نویسنده: مهدی فتاحی

© دبیرخانه‌ی انجمن معرفی و حفظ آثار و بناهای تاریخی شهرستان گراش

 

منابع

- کسروی، احمد، تاریخ مشروطه‌ی ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ شانزده‌اُم، 1363، صص 458 – 462.

- مک‌ایودی، کالین، اطلس تاریخی جهان از آغاز تا امروز، فریدون فاطمی، تهران، انتشارات مرکز، چاپ سوم، 1388.

- تاریخ ایران و جهان 2، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، چاپ چهارده‌اُم، 1393.

- لقایی، آزیتا، قرارداد اوت 1907م / شهریور 1286ش، موسسه‌ی مطالعات تاریخ معاصر ایران، 15 شهریور 1393، www.iichs.ir.

- اکبری، لادن، نگاهی به زمینه‌ها و پیامدهای قرارداد 1907، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 9 شهریور 1392، www.irdc.ir.

- افشاریزدی، محمود، قرارداد 1907 انگلیس و روس، موسسه‌ی فرهنگی‌هنری نور راسخون، 22 فروردین 1392، www.rasekhoon.net.

- قرارداد 1907، موسسه‌ی مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، www.ir-psri.com.

- تلاش انگلیس برای تجزیه‌ی ایران (نگاهی به قرارداد 1907)، ماهنامه‌ی الکترونیکی دوران، 17 مرداد 1386، www.dowran.ir.

- آشنایی با قرارداد 1907، همشهری‌آنلاین (نسخه‌ی آنلاین روزنامه‌ی همشهری)، 12 اسفند 1390، www.hamshahrionline.ir.

- قرارداد 1907، دانش‌نامه‌ی رشد، www.roshd.ir.

- صفحات مختلف دانش‌نامه‌ی بریتانیکا، www.britannica.com.

- صفحات مختلف دانش‌نامه‌ی ایرانیکا، www.iranicaonline.org.

- صفحات مختلف دانش‌نامه‌ی ویکی‌پدیا، www.wikipedia.org.

 

داستان شهادت امام‌علی(ع)، از تاریخ طبری

پس از جنگ نهروان، عبدالرحمان بن ملجم مرادی، برک بن عبدالله و عمرو بن بکر تمیمی، در مکه با هم جلسه‌ای ترتیب دادند و در مواردی همچون اعمال زمام‌داران، کشته‌شدگان نهروان و... با هم گفتگو کردند. نتیجه‌ی جلسه این بود که هر یک از این سه تن، سه زمام‌دار آن دوره (امام‌علی(ع)، معاویه بن ابی‌سفیان و عمرو بن عاص) را بکشند. ابن‌ملجم به کوفه رفت، برک بن عبدالله به سوی دمشق رفت و عمرو بن بکر نیز رهسپار مصر شد.

ابن‌ملجم با ورود به کوفه، به دیدار یارانش رفت اما راز خود را از آنان مخفی کرد. روزی افرادی از طایفه‌ی تیم‌الرباب را دید که در حال دفن کشته‌شدگان‌شان در جنگ نهروان بودند. میان آنان، قطام بنت شجنه را دید که بسیار زیباروی بود و ابن‌ملجم دل‌باخته‌اش شد و از او خواستگاری کرد. قطام که پدر و برادرش را در جنگ نهروان از دست داده بود، مهریه‌ی خود را «سه‌هزار درهم، یک غلام، یک کنیز و کشتن علی بن ابی‌طالب» تعیین کرد. ابن‌ملجم پذیرفت و قطام نیز دو نفر به نام‌های وردان و شبیب بن بجره را به کمک ابن‌ملجم فرستاد.

این سه تن، صبحگاه در کنار در مسجد منتظر ماندند تا امام‌علی(ع) به مسجد بیاید. به محض آمدن امام، ابتدا شبیب بن بجره، با شمشیر زهرآلود به او هجوم برد؛ اما شمشیر به بازوی در برخورد کرد و ابن‌ملجم شبیب را کشت! وردان با دیدن این صحنه پا به فرار گذاشت و در خانه‌اش، توسط یکی از برادرانش که از قصد او باخبر شده بود، کشته شد.

حال تنها ابن‌ملجم باقی مانده بود که در هنگام نماز، با فریاد «ای علی! حکمیت خاص خداست؛ نه تو و یارانت.» ضربتی بر فرق امام وارد کرد. ابوادما همدانی، شمشیر را از ابن‌ملجم گرفت و با آن ضربه‌ای به خود او زد که ابن‌ملجم از پا افتاد و سپس با فرمان امام، او را نزدش بردند. ابن‌ملجم گفت: «شمشیرم را چهل صبحگاه تیز کردم و از خدا خواستم که بدترین مخلوق خویش را با آن بکشد.» امام نیز پاسخ داد: «خودت با آن کشته می‌شوی که بدترین مخلوق خدایی.»

در خانه، جندب بن عبدالله پیش امام رفت و گفت: «ای امیرمومنان! اگر تو را از دست دادیم - و امید است ندهیم - با حسن بیعت کنیم؟» امام فرمودند: «نه دستور می‌دهم و نه منع می‌کنم. شما بهتر دانید.»

سپس امام‌علی(ع)، به فرزندانش سفارش‌هایی کرد و در آخر وصیت نمود و با گفتن «لا اله الا الله»، به دیدار معبود محبوب خود شتافت.

اما سرنوشت برک بن عبدالله در دمشق و عمرو بن بکر در مصر؛ برک بن عبدالله در شبی که امام ضربت خورد، در کمین معاویه نشست و زمانی که معاویه به قصد نماز صبح آمد، به او حمله کرد و ران معاویه را با شمشیر زهرآگین زخمی نمود. برک دستگیر و کشته شد. طبیب معاویه نیز برای درمان او شربتی را به او پیشنهاد داد که زهر را دفع می‌کرد، اما معاویه قطع‌نسل می‌شد و او پذیرفت.

عمرو بن بکر که به قصد کشتن عمروعاص، راهی مصر شده بود، در کمین عمرو نشست. عمروعاص آن شب از درد شکم به خود می‌نالید و خارجة بن حذافه را به جای خود به مسجد فرستاد که با مردم نماز بخواند. عمرو بن بکر، به خیال این‌که او عمروعاص است، به او حمله برد و او را کشت. سپس دستگیر شد و او را نزد عمروعاص فرستادند. عمروعاص نیز او را کشت.

منبع: طبری، محمدبن‌جریر، تاریخ الامم و الملوک، جلد ششم، صفحات 2681 تا 2694.

التماس دعا.